De invloed van religie op politiek en de scheiding van kerk en staat zijn, sinds de politieke islam in het westen zijn bommen neergooit, opnieuw item in de media. Hoe staat het Boeddhisme in deze discussie? De Dalai Lama is niet alleen het hoofd is van een van de 'scholen' binnen het Tibetaans boeddhisme, maar hij is ook de politiek leider in ballingschap. Het staatsboeddhisme in landen als Myanmar (Birma), Sri Lanka, Bhutan en Thailand is politiek conservatief, vaak zelfs onderdrukkend naar democratische en pacifistische bewegingen. Hoe denken Boeddhisten in het westen over de scheiding van kerk en staat?
Varamitra begrijpt de dubbelfunctie van de Dalai Lama niet: "Voor mij maakt De Dalai Lama zich ongeloofwaardig en zorgt hij voor verwarring door met twee verschillende petten op rond te lopen. De commotie onlangs in België over zijn afgelaste bezoek (in verband met een gelijktijdig bezoek van koning Albert aan China, red.) had met gemak voorkomen kunnen worden, als hij slechts één pet, de religieuze, had gedragen." Een politieke en religieuze functie in een persoon verenigen vindt hij niet meer van deze tijd. De hedendaagse politiek heeft andere belangen en spelregels. En wil je politiek iets bereiken dan dien je je daar aan te conformeren. Varamitra: "Ik vraag me ook wel eens af hoe het toch komt dat de westerse volgelingen van de Dalai Lama de dubbelfunctie zo voor lief nemen. Kan iemand in Nederland het zich voorstellen dat bijvoorbeeld Kardinaal Simonis uit hoofde van zijn religieuze functie, tevens minister president zou zijn?"
De scheiding tussen kerk en staat was ook het geval onder de eerste boeddhistische keizer Asoka, zegt Jean Karel Hylkema. Twee à driehonderd jaar voor onze jaartelling ontwierp keizer Asoka een boeddhistische staatsmodel met een strikte scheiding tussen kerk en staat. Hylkema zet uiteen hoe daarna de huidige combinatie van functies van de Dalai Lama tot stand is gekomen. Het religieus en politiek leiderschap is een strategische uitvinding van de Mongoolse Khans die Tibet overheersten en zich ook tot het Tibetaanse boeddhisme hadden bekeerd. "De Tibetanen hadden juist de kunst van bewust reïncarneren uitgevonden. De Khans zetten deze kunst in om te voorkomen dat in Tibet een dynastie zou kunnen ontstaan, die ooit hun machtspositie kon bedreigen. Daarom gaven zij aan de toenmalige abt van het Drepung klooster de titel Dalai Lama en benoemden hem tot geestelijk en wereldlijk leider van Tibet. Hij was de derde abt en werd daarom de derde Dalai Lama genoemd, terwijl zijn beide vorige incarnaties postuum ook die titel kregen." De huidige 14de Dalai Lama werkt er juist aan om het oude democratische staatsmodel voor Tibet te herstellen, meent Jean Karel Hylkema. "De Dalai Lama werkt, met zijn regering in ballingschap, toe naar een scheiding van kerk en staat. En zeker als Tibet ooit weer autonoom mocht worden zal hij deze dubbele functie afschaffen."
Henk Barendregt vindt het samengaan van kerk en staat niet bij voorbaat negatief of achterhaald. Hij woont liever in een land waar een kleine onwetende groep personen een regering vormt maar waar er tenminste een behoorlijk deel van de bevolking de juiste zienswijze heeft, dan in een land waar een onwetende overgrote meerderheid een regering kiest. "De minst wenselijke situatie is een land waarin zowel het merendeel van de bevolking als de leden van de regering onwijs zijn." Maar kerk en staat kunnen ook heel goed gecombineerd worden. Zo is voor Barendregt de persoon van de huidige Dalai Lama een voorbeeld. Diegenen die de volgende leider uitkiezen en opvoeden hebben wel een grote verantwoordelijkheid. Hij beaamt: "In principe kan dat misgaan, dan groeit er onwetendheid, hebzucht en haat en wordt ooit na een aantal generaties de verkeerde opvolger gekozen. Maar ook in de democratie kan het fout gaan: een volk kan democratisch de verkeerde leider kiezen. Hopelijk groeit de dhamma en daarmee de juiste zienswijze sneller dan de onwetendheid."
Een democratie is wellicht niet ideaal, maar het grote voordeel is dat niet functionerende regeringen makkelijker zijn af te zetten. Varamitra: "Sri Lanka is een triest voorbeeld van hoe het niet moet. Het politiek boeddhisme daar is zo gewelddadig, corrupt en manipulatief, dat ik er soms plaatsvervangende schaamte van krijg."
Kunnen boeddhisten als politici vanuit boeddhistische inspiratie een staat inrichten waar vele niet-boeddhisten wonen?
Varamitra beschouwt boeddhisten in de politiek vooral eerst als staatsburger die vaardig dienen om te gaan met het pluriforme karakter van de samenleving waarin we leven. "Je religieuze identiteit is de inspiratiebron van waaruit je handelt en kan nooit dogmatisch zijn en of opgelegd worden aan anderen. Zolang er sprake is van dialoog en wederzijdse betrokkenheid tussen de verschillende religieuze en levensbeschouwelijke stromingen, kunnen boeddhisten een positieve factor zijn bij het inrichten van een staat/samenleving." Hylkema vindt dat boeddhisten heel goed vanuit hun boeddhistische inspiratie geïnspireerd kunnen zijn tot het inrichten van een staat waarin ook vele niet-boeddhisten leven. "Het zou juist iets moeten zijn dat uit je boeddhistische inspiratie voortkomt."
Riekje Boswijk gaat nog iets verder en zegt: "Juist omdat het boeddhisme dogmavrij is, maar wel gericht is op algemeen menselijk geluk, zullen boeddhisten altijd een staatsinrichting kiezen waarin alle mensen kunnen gedijen." Eigenlijk vinden alle betrokkenen dat je geen boeddhist hoeft te zijn om vanuit boeddhistische inspiratie te werken - dat wil zeggen: met compassie en juiste aandacht. Niemand hoeft te merken dat je opvattingen of handelen door boeddhistische inspiratie ontstaan en misschien ontstaan ze daar zelfs wel niet door. Maar het is wel zo dat juiste opvattingen en juist handelen vanuit Boeddhanatuur ontstaan, ook al weet de betreffende persoon die het werk doen dat niet of noemt ze het niet zo.
Hoe ziet het geëngageerd boeddhisme er uit? Is boeddhisme altijd links, dat wil zeggen: altijd pacifistisch, gericht op rechtvaardige verdeling van rijkdom, solidair met de gedepriveerde groepen?
Boswijk denkt dat geëngageerd boeddhisme altijd is gericht op vrede en rechtvaardige verdeling van rijkdom, al was het alleen maar omdat ongelijke en onrechtvaardige verdeling van rijkdom mensen boos maakt en vrede dus in de weg staat. Meestal wordt dat standpunt links genoemd. "Maar het blijft de vraag hoe je deze doelen nastreeft." Ze haalt het verhaal aan waarin iemand ooit aan Thich Nath Hanh vertelde dat hij in de Palestijnse gebieden een vredestocht had gehouden en dat ze pamfletten hadden uitgedeeld. Thich Nath Hanh vond dat zelfs nog te agressief. "Je moet de vrede niet prediken, of proberen aan te leren, je moet zelf vrede zíjn" zei hij. Dus als je een vredesmars houdt, moet je in je manier van lopen de vrede zijn, als je pamfletten uitdeelt is dat al niet meer mogelijk. Barendregt denkt anders over pacifisme: ook al is geëngageerd boeddhisme gericht op vrede, soms kan opstand nodig zijn om vrede te brengen. Boeddhisme is gericht op rechtvaardigheid, op basisvoorzieningen voor allen.
Hylkema zegt niet te weten wat links is. Boeddhisme is wat hem betreft altijd geëngageerd, dat wil zeggen: "je inzetten voor de bevrijding van alle levende wezens, eerst door hen te voorzien van de eerste levensbehoeften, daarna om hen te helpen zelf op Pad te gaan". Varamitra sluit zich aan: "Begrippen als links en rechts zijn niet van toepassing. De Boeddhadharma is solidair met alle levende wezens, niet alleen met bepaalde groepen of soorten. Ze is er ook voor de bevoorrechte groepen niet alleen voor de gedepriveerde."
Zou een boeddhistisch politicus kunnen vinden dat het doel de middelen heiligt, zoals minister president Tony Blair, die de verantwoording op zich nam een 'mogelijke terrorist' te doden om een aanslag met tientallen doden te voorkomen?
"Een mogelijke terrorist, dat kan van buitenaf gezien zeer veel mensen betreffen", vindt Barendregt, "die kun je niet doden. Wel een terrorist vlak voordat hij 'de lont van een duidelijke bom aansteekt'. Maar daar kom je natuurlijk niet ver mee, wanneer heb je zo'n zekerheid?" Varamitra zet een stapje verder terug. Hij kan zich niets voorstellen bij een 'boeddhistisch politicus', net zomin als bij een 'christelijke politicus'. Die bestaan voor hem niet. "Politiek gaat over rechtshandhaving en bescherming van de samenleving in het algemeen. Dan kan het voorkomen dat je in je afweging soms besluiten neemt die lijken in te druisen tegen je eigen opvattingen. Het boeddhisme kent echter geen dogma's, geen rigide strikte regels. Je dient de verantwoordelijkheid te nemen voor de consequenties van je beslissingen." Als boeddhist werk je eraan een goed politicus te zijn, niet een boeddhistisch politicus.
In het nemen van je verantwoordelijkheid vinden Varamitra en Hylkema elkaar. Hylkema: "Voor 'op het Pad zijnde' boeddhisten kan het gevaarlijk zijn te denken dat zij kunnen uitmaken of het doel de middelen heiligt. Zij zijn nog niet alwetend en kunnen dus de gevolgen van hun handelen niet geheel overzien. Zij doen er daarom goed aan voorzichtig te zijn in het beoordelen of middelen een doel werkelijk rechtvaardigen. Maar er is een verhaal waarin de Boeddha besluit een rover te doden om daarmee het leven van vele kooplieden te redden. Ook op weg kunnen wij in dergelijke situaties terecht komen en dan is het te hopen dat wij de juiste keuze maken. Een ding is zeker: weglopen voor verantwoordelijkheid past een boeddhist niet."